Setna rocznica śmierci Manfreda von Richthofena

Zawsze starałam się zatrzymywać swoje przekonania i poglądy politycznie dla siebie, tym razem jednak czuję, że powinnam podzielić się nimi z innymi. Jak niektórzy z Was wiedzą, od roku pracuję nad obchodami setnej rocznicy śmierci Manfreda von Richthofena. Planowana była konferencja oraz wydanie okolicznościowej publikacji. I o ile losy książki (ponieważ leżą w moich rękach) w żadnym wypadku nie są zagrożone, to właśnie dowiedziałam się, że konferencja, którą organizowałam we współpracy z Urzędem Miasta w Świdnicy, nie może się odbyć. Dlaczego? „Przede wszystkim ze względu na obchody 100 rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości oraz inne okoliczności, które pojawiły się w ostatnim czasie i związane są z osobą Czerwonego Barona” – czytam w mailu.

Czy zatem ze względu na obchody stulecia odzyskania niepodległości mamy rezygnować ze wszystkiego innego? Czy mamy udawać, że Manfred von Richthofen był postacią zupełnie nieznaczącą podobnie jak zupełnie nieznaczące były jego związki ze Świdnicą? Może ostatecznie połączymy już Niemców z czasów I wojny światowej z nazistami i zbrodniami II wojny światowej? Skupienie się na własnej historii nie może oznaczać wyparcia i odrzucenia tego, co działo się poza jej obrębem.

Polacy żyją obecnie między Syberią, „Burym”, gułagiem i obozem koncentracyjnym. Zdrowe rozważania na temat historii Europy i świata w tej sytuacji po prostu nie są możliwe. 

   Kiedy kilka dobrych lat temu po raz pierwszy zainteresowałam się postacią Manfreda von Richthofena, nigdy nie pomyślałabym, że może on w jakichkolwiek kręgach uchodzić za postać kontrowersyjną. Naprawdę. Byłam też świadoma tego, że wiedza znacznej części społeczeństwa na temat I wojny światowej, nie jest zbyt duża (kilka raz pytano mnie, czy „Richthofen zestrzeliwał Polaków”), tym bardziej więc zdeterminowana byłam, by przybliżyć odbiorcom losy Czerwonego Barona i zestawić je z otaczającym go mitem.

   Manfred von Richthofen w latach dwudziestych nie był postacią w żaden sposób kontrowersyjną. Nawet w drugiej połowie lat czterdziestych czy pięćdziesiątych. Nie był wielkim wodzem, wybitnym myślicielem czy błyskotliwym naukowcem. Dlatego jego postać należy postrzegać przez nieco inny pryzmat. Chodzi o skupienie się na umiejętnościach i jego wpływie na lotnictwo w ogóle, a nie na moralnym zaszufladkowaniu jego czynów. Tymczasem nazywanie go „pruskim żołnierzem mordercą”, jak czytamy w artykule na Świdnica24, nie tylko ma na celu właśnie to etyczne zadecydowanie, czy Richthofen należy do tych „złych” czy „dobrych”, ale i wywarcie wpływu na czytelników, którzy z jego postacią nie mieli dotychczas styczności i osądzienie go za nich.

   Taka sama dyskusja zresztą toczy się obecnie na temat Żołnierzy Wyklętych vel Niezłomnych. Jedni nazywają ich bohaterami, inni mordercami. Tylko w tym przypadku ta druga grupa spychana jest na margines dyskursu opinii publicznej, a samo już określenie „żołnierze niezłomni” jest tak nacechowane heroicznie i pozytywnie, że mówi chyba wszystko o współczesnym dyskursie historycznym. W przypadku Manfreda von Richthofena jest odwrotnie. „Pruski żołnierz morderca” – czy tylko na taki opis zasługuje postać jednego z najważniejszych pilotów w historii lotnictwa myśliwskiego w ogóle? Czerwony Baron stał się maniakiem i psychopatą z jednego prostego powodu – ze względu na swoją narodowość. To, że duża część Polaków wciąż żywi otwartą niechęć do Niemców, zaskakuje. Głównie dlatego, że, w przeciwieństwie do takich krajów jak Norwegia, gdzie tylko najstarsze pokolenie pamiętające dobrze II wojnę światową, wciąż ma żal do tego kraju, w Polsce ta absurdalna fobia popularna jest także wśród ludzi młodych. Mimo, że niektórzy z nich z czerwonym tortem i swastyką z wafelków świętują urodziny Adolfa Hitlera.

   Niemiecki żołnierz automatycznie kojarzony jest z rześkim chłopcem z Wehrmachtu. Jest to szkodliwe dla wizji historii w ogóle i doprowadza do tak dużego anachronizmu, że I wojnę postrzega się przez pryzmat drugiej. Pilot myśliwski Wielkiej Wojny – nie tylko Manfred von Richthofen, ale i dziesiątki, i setki innych – miał na celu niszczenie nieprzyjacielskich maszyn. Ginęli przy tym ludzie, to oczywiste. Ginęli sami atakujący. Od postrzału, od poparzeń, od upadku z dużej wysokości. Amputowano nogi i ręce, a szok i uraz psychiczny był nierzadko tak duży, że uniemożliwiał dalsze życie. Porównywanie pojedynków powietrznych do turniejów rycerskich czy polowań jest o tyle wystylizowane, mylące i niekompletne, że w rzeczywistości każdy z lotników był jednocześnie łowcą i ofiarą. Żołnierza nie nazywa się „mordercą”, o czym wraz z innymi uczestnikami rzeszowskiej konferencji dyskutowałam w październiku. Podczas wojny się ginie, nie zostaje zamordowanym. I choć ze względu na pozorną intymność (1:1) walk powietrznych można odnieść inne wrażenie, morderstwo potrzebuje motywu. Piloci go nie mieli – mieli za to zadanie do wykonania i wypełniali je, wiedząc, że najprostszym sposobem na wyeliminowanie z walki maszyny, było wyeliminowanie jej pilota. Właśnie to, a nie „mordowanie ludzi” było zadaniem Richthofena. Brzmi to brutalnie i radykalnie, ale czy nie taka była sama wojna?

   Protest świdnickiego radnego wobec przygotowania repliki czerwonego Fokkera jest chwalony i nazywany „walką o prawdę historyczną”. O prawdzie i dochodzeniu do niej ostatnio dużo się mówi. I jednocześnie o jednym się zapomina – że prawda historyczna leży ponad naszym prywatnym interesem, że nie można naciągać jej jak gumek w majtkach. Jeżeli w każdym kraju prawda historyczna na ten sam temat wygląda inaczej, to wyraźny znak, że coś jest nie tak. W żadnym innym kraju bowiem Manfred von Richthofen nie uchodzi za postać kontrowersyjną. Ani w Niemczech, którzy od lat 60 ponownie wykorzystują jego wizerunek, ani za oceanem. Postać Czerwonego Barona popularna jest również w Czechach i innych krajach europejskich – jest w tym oczywiście dużo z fascynacji legendą, ale i dużo z obiektywnej ciekawości i badania jego losów. A robiąc to, należy odrzucić uprzedzenia. Jest to coś, co, jak się wydaje, wielu Polakom sprawia duży problem.

   Świdnicki radny, Dariusz Sienko, zastanawia się, dlaczego „włodarze takich polskich miast jak: Legnickie Pole, Milicz, Ostrów Wielkopolski i Wrocław”. Z jednego prostego powodu. Że żadne z tych miast nie jest z Richthofenen związane bardziej niż Świdnica. Żadne. We Wrocławiu Richthofen przyszedł na świat i spędził kilka lat. To tyle. Nigdy nie wspominał spędzonych tam lat. Z Legnickim Polem Czerwony Baron również nie był związany – jedynie uczęszczał tam do szkoły kadetów, podobnie zresztą jak np. Hindenburg.  Milicz i Ostrów Wielkopolski to miasta, w których Richthofen stacjonował z pułkiem ułanów, a więc ważne, ale nie tak „naznaczone” jego obecnością jak Świdnica. Kiedy Richthofen zdobył popularność, nie odwiedzał tych miast. Bywał natomiast w Świdnicy, gdzie mieszkała jego rodzina i gdzie później otwarto jego muzeum.

   Odpowiednie wykorzystanie postaci Manfreda von Richthofena byłoby znakomitym sposobem na nawiązanie dialogu nie tylko z Niemcami, ale i z innymi krajami zainteresowanymi lotnikiem. Zgodzili się z tym zresztą nie tylko mieszkańcy Świdnicy, ale i przedsiębiorcy. Zwłaszcza, że taka „personifikacja historii”, w postaci takiej legendy, jaką stał się Richthofen, byłaby znacznie bardziej atrakcyjna niż promowanie tradycyjnych zabytków, takich jak kościoły, zamki czy muzea. Z jednego bardzo prostego powodu – Manfred von Richthofen i jego czerwony trójpłatowiec znani są nie tylko zapaleńcom i pasjonatom historii, ale i osobom zainteresowaną popkulturą – czyli większości turystów. Zrezygnowanie z promocji osoby Richthofena nie jest więc posunięciem ani dobrym, ani korzystnym.

   Dariusz Sienko, świdnicki radny protestujący przeciwko tym planom, bawi się w Rejtana przed całym miastem, rozdzierając szaty za coś, co tak naprawdę nie powinno wzbudzać żadnych wątpliwości. Ze względu na historię w wielu polskich miastach znaleźć można zabytki czy miejsca związany z innym krajem. To, że nagle decydujemy się uznać ten kraj za wrogi, nie powinno wpływać na to, że każde miejsce o historycznym/estetycznym walorze zasługuje na promocję. Nie ma „równych” i „równiejszych” – nie można mówić, że jakiś zabytek jest lepszy od drugiego tylko dlatego, że komuś tak pasuje pod względem ideologicznym.

Konferencja i publikacja okolicznościowa to jeszcze nie „obchody”. Nie miałam zamiaru składać wniosków o dzień wolny od pracy i asystę wojskową 21 kwietnia 2018 roku. Chodziło po prostu o upamiętnienie osoby ważnej z punktu widzenia historii wojskowości. Jednego jestem więc pewna – nie zamierzam zrezygnować z tego, co robię. Temat Manfreda von Richthofena badać będę dalej, oprócz jubileuszowej publikacji pracuję także nad kolejnym projektem.  Z tego też powodu z wielką chęcią znów podejmę się organizacji odwołanej konferencji w przyszłym roku, kiedy „postać Richthofena przestanie budzić takie kontrowersje”. Dobrze, tylko, moim zdaniem, po stu latach nie powinna budzić ich wcale.  

·      Zaznaczam, że w żadnym wypadku nie mam pretensji do Wydziału Turystyki ani Urzędu Miasta w ogóle. Rozumiem, że indywidualna asertywność z przyczyn niezależnych nie zawsze może znaleźć odzwierciedlenie w podejmowaniu zawodowych decyzji, które warunkuje wiele czynników.